«دفترخوانی» آیینی از زندگی رسول اکرم تا تعزیت امام حسین

به گزارش روز یکشنبه خبرنگار فرهنگی ایرنا، سنت «دفترخوانی» برای نخستین بار به شکل روایت مکتوب را در شاهنامه حکیم طوس، فردوسی بزرگ می‌توان مشاهده کرد. فردوسی از نابینایی «هرمز چهارم» - از پادشاهان پیشدادی - قصه خود را آغاز می‌کند، جایی که هرمز چهارم از بزرگان و دبیران دولت خود می خواهد که برای گذران و سپری کردن دوران ملال آور نابینایی، دو مرد را در اختیار او قرار دهند تا راوی و قصه گوی رشادت‌های سربازان و زندگی مردمان ایران زمین باشد.
در این میان، نخستین مرد که فردی کهنسال یا به قول و تعبیر امروزی ریش سفید و فرد معتمدی بود، با استناد به دفترها و مکتوبات آن دوران، از روی کتاب سعی در خوانش رفتار پادشاهان و عدالت و بزرگی رفتارشان با مردم در زندگی و همچنین در میدان های نبرد داشت. فرد دیگر، امیر یا فرمانده جنگی بود که سعی در بازتاب رشادت‌های سربازان قبیله هرمز چهارم در مواجهه با دشمنان داشت.
در این روایت آنگونه که فردوسی از آن یاد می کند، آن مرد کهنسال یا خردمند در حقیقت تعبیر فردی است که از روی یک کتاب یا به زعم فردوسی «دفتر» آن روزگاران شروع به خواندن می ‌کرد و در حقیقت نامگذاری سنت «دفترخوانی» از همین جا نشأت گرفته است.

** پیشینه پژوهشی تاریخ آیین «دفترخوانی»
در کتاب «نمایش در ایران» به قلم بهرام بیضایی در تعریف آیین نمایشی «دفترخوانی» آمده است: «هنرنمایی دفترخوان - این هنرمند ایران باستان - بر این نمط بود که وی به زبان شعر، افسانه، داستان، ستایشگری و تاریخ را بازمی گفت و با موسیقی خودساخته که خود می نواخت، اشعارش را به آواز می خواند و به هنگام صحنه های هیجان انگیز به شکل نمایشی به روایت داستان قهرمان می پرداخت.
در دوره ساسانیان به جز ادامه سنت نمایشگران «گوسان» در شمال ایران، از درخشش «دفترخوانی» و «دفترخوانان» در سراسر ایران بزرگ، شواهد و مدارک فراوانی در دست است. اشعار «دفترخوانان» در دوران ساسانی بیشتر مضامین پهلوانی چون روایت های آیین جمشید، کین ایرج، نوروز، کی قباد و سیاووشان، کین سیاوش، پیکر گردی، حماسه های خسروانی و شماری نیز جنبه دینی را در بر می گرفت.
اما با ورود اسلام و حرکت آیین های اجرایی و خرده روایت های نمایشی به سمت اشاعه و تبلیغ اسلام و مبانی آن، شاهد تغییر اشعار هنر تلفیقی نمایشی و موسیقایی «دفترخوانی» با مضامینی چون ستایش پروردگار، روایت جنگ های صدر اسلام و غزوات رسول اکرم (ص) و زندگی و شهادت امامان معصوم (ع) بودیم که اوج این اشکال نمایشی و روایی در استان های مرکزی ایران به ویژه فارس و اصفهان در ایام دهه نخست ماه محرم اجرا می شود.

** طی طریق از زندگی پادشاهان تا زیست ائمه معصومین (ع)
در شکل اجرای آیین «دفترخوانی»، ابتدا شاهد اجرای آن تنها در دربار و نزد پادشاهان بودیم؛ اما بعد از ورود اسلام به ایران، به سبب شیوه جذاب و روایت همراه با حماسه «دفترخوانان» شاهد تلفیق اینگونه روایت با زندگی حضرت ختمی مرتبت رسول اکرم (ص)، خاندان عصمت و طهارت و خاصه در مرثیت و تعزیت حضرت امام حسین (ع) بودیم.
به همین جهت است که یکی از گونه ها و شاخه های جدا شده از سنت باستانی نقالی در ایران به آیین «دفترخوانی» و نگرش‌ های مذهبی این آیین بعد از ورود اسلام به ایران، اختصاص یافته است.
فراهنگ** ا.خ**1055