پازل چهارگانه موفقیت طرح‌های مقابله با ریزگرد

برای موفقیت حداکثری در انجام طرح‌­های مقابله با ریزگرد ضروری است همه ابعاد اجرای این طرح­‌ها مورد بررسی قرار گیرد. تنها در صورت توجه به همه ابعاد است که می­‌توان به صورت پایدار ریزگرد­ها را کنترل کرد. در این راستا چهار مسئله اساسی شامل موارد مربوط به انتخاب محل اجرای طرح­‌ها، ایجاد پوشش گیاهی و موارد فنی مربوط به کشت گونه­‌ها، مسائل اقتصادی طرح­‌ها و مسائل اجتماعی طرح­‌های مقابله با ریزگرد (شکل1) مورد بررسی قرار می­‌گیرد تا بتوان به یک راهکار جامع و پایدار برای کنترل ریزگرد­ها دست یافت.

شکل1- ابعاد مختلف طرح­‌های مقابله با ریزگرد

1- موارد مربوط به انتخاب محل اجرای طرح‌­های خوزستان
الف ) مکان‌یابی کانون­‌های اصلی ریزگرد خوزستان

مکان­‌یابی کانون­‌های ریزگرد خوزستان توسط سازمان زمین­‌شناسی استان خوزستان صورت گرفته است . مطالعات این مرکز نشان داده ریزگردهای سال­‌های اخیر اغلب منشاء داخلی داشته و از کانون­‌های داخل خوزستان و نزدیک شهرها ایجاد شده است. بر اساس مطالعات سازمان زمین‌شناسی استان خوزستان در سال 94 ریزگردهای داخلی خوزستان شامل 7 کانون می­‌باشند (شکل 2).

 

1- جنوب هورالعظیم (50 هزار هکتار)	2- شمال خرمشهر ( 28 هزار هکتار)
3- شمال شرق اهواز (15 هزار هکتار)	4- جنوب و جنوب شرق اهواز( 112 هزار هکتار)
5- محدوده بندر امام تا امیدیه (85 هزار هکتار)	6- محدوده ماهشهر-هندیجان (31 هزار هکتار)
7- شرق هندیجان (18 هزار هکتار)
شکل 2- کانون­‌های ریزگرد خوزستان

در این میان، کانون‌های جنوب شرق اهواز (شکل 3) با وسعت 112 هزار هکتار بزرگ‌ترین کانون ریزگرد خوزستان بوده و به دلیل نزدیکی به شهر اهواز از اولویت­‌های اصلی برای اجرای طرح‌های مقابله با ریزگرد است. مسئله نگران‌کننده در خصوص کانون­‌های ریزگرد خوزستان افزایش مساحت کانون­‌های ریزگرد است. بدین خاطر ضروری است طرح­‌های مقابله با ریزگرد با سرعت بیشتری ادامه پیدا کند تا موفقیت حداکثری در کنترل ریزگرد­ها ایجاد شود.

شکل 3- کانون ریزگرد جنوب شرق اهواز

 

ب) تأمین آب طرح­‌های مقابله با ریزگرد خوزستان

در خصوص نحوه تأمین آب طرح­‌های مقابله با ریزگرد با گذشت 2 سال از طرح نهال­‌کاری توسط سازمان منابع طبیعی استان خوزستان، حدود 16500 هکتار نهال­‌کاری انجام شده است. طبق گفته مسئولین منابع طبیعی خوزستان طرح نهال­‌کاری با محدودیت آب برای آبیاری مواجه است. تاکنون حدود 16500 هکتار نهال کشت شده است که با سهمیه آب 1.5 متر مکعب در ثانیه از کانال کوت امیر از زیرشاخه­‌های رود کارون آبیاری می­‌شود. با ادامه کاشت نهال در سال­‌های آتی ضروری است آب موردنیاز برای ادامه طرح نهال­‌کاری تأمین شود. با توجه به اهمیت پدیده ریزگردها و پیامدهای ناگوار زیستی و زیست‌محیطی آن باید آب بیشتری به طرح‌های نهال­‌کاری اختصاص یابد تا این طرح­‌ها ادامه یافته و ریزگردها را کنترل کند.

یکی از چالش‌­های اساسی طرح­‌های بیابان­‌زدایی، پایداری طرح پس از مرحله استقرار است. اصولاً طرح­‌هایی که هزینه نگهداری آن از محل بودجه­‌های دولتی تأمین می­‌شود؛ محکوم به شکست است. برای پایداری طرح‌­ها باید سرمایه­‌های مردمی را درگیر کرد. سرمایه­‌های مردمی زمانی به سمت طرح­‌های بیابان­‌زدایی می­‌آید که امکان بهره‌برداری اقتصادی فراهم باشد. در طرح­‌های خوزستان به مسئله جذب سرمایه­‌های مردمی و بخش خصوصی توجه نشده است و طرح کاملاً وابسته به بودجه دولتی می­‌باشد. هرچند که خود مسئولین منابع طبیعی خوزستان نیز بر این باورند که به منظور پایداری طرح‌­های مقابله با ریزگرد باید مشارکت مردمی انجام شود. بنابراین، راهکار برون رفت از وابستگی طرح­‌های مقابله با ریزگرد به بودجه‌های دولتی، ایجاد مشارکت مردمی به شرط افزایش شاخص­‌های زیستی است.

ریزگردهایی که امروزه شاهد آن هستیم به دلیل از بین رفتن پوشش گیاهی است. راهکار غلبه بر ریزگرد نیز تنها با احیاء و توسعه پوشش گیاهی میسر است. احیاء پوشش گیاهی علاوه بر مهار کانون­‌های داخلی ریزگرد می‌­تواند با کاشت درختان بادشکن جلوی ریزگردهای خارجی را نیز  بگیرد. پوشش گیاهی با جذب و نفوذ آب سطحی به خاک باعث حاصلخیزی خاک می­شود. توسعه پوشش گیاهی چرخه زندگی گیاهی- جانوری را شکل داده و اکوسیستم را احیاء می­‌کند. چرخه­‌های اکوسیستم تنها با ایجاد پوشش گیاهی احیاء خواهند شد. پوشش گیاهی با تعدیل دما و افزایش رطوبت منطقه در بهبود اقلیم نیز اثرگذار است. برای ایجاد پوشش گیاهی موفق، ضروری است یکسری موارد در خصوص انتخاب گونه و نحوه چیدمان گونه­‌ها مورد بررسی قرار گیرد تا گونه­‌ی مناسب و با روش مناسب کشت شود تا مهار حداکثری ریزگرد انجام شود.

برای ایجاد پوشش گیاهی می­‌توان از گونه­‌های مثمر، مقاوم به شوری و خشکی و بومی استان خوزستان برای کاشت در کانون‌­های ریزگرد استفاده کرد. در طرح‌­های فعلی نهال­‌کاری در خوزستان اغلب دو گونه کهور و شورگز کشت می­‌شود. کاشت این دو گونه در کانون­‌های ریزگرد موفقیت قابل ملاحظه‌ه­ای از نظر ایجاد پوشش گیاهی و جلوگیری از فرسایش خاک داشته است (شکل 4) ولی بهره‌­برداری اقتصادی ندارد. در این راستا می­‌توان گونه­‌هایی را کشت کرد که قابلیت بهره‌برداری اقتصادی داشته باشند. بدین منظور می­‌توان بجای کاشت گونه­‌های کهور و شورگز از گونه گیاهی مثمر مقاوم به شوری و خشکی و بومی استان خوزستان از قبیل کنار، نخل، انجیر، درخت مسواک، اکالیپتوس، آکاسیا، پده، قره­داغ، لگجی، اشنان و سایر گونه‌های مثمر، مقاوم و بومی خوزستان با کاربردهای غذایی، دارویی، علوفه دام و غیره، در کانون­‌های ریزگرد کشت کرد که نسبت به گونه­‌هایی فعلی مزیت کشت دارند و در صورت کشت در سطوح وسیع علاوه بر بیابان‌زدایی و مهار ریزگرد با بهره‌برداری اقتصادی قابلیت اشتغال­زایی در مناطق کانون­‌های ریزگرد دارند.

شکل 4- طرح نهال­‌کاری منابع طبیعی خوزستان با کاشت گونه­‌های کهور و شورگز

 
ب) اصول طراحی و چیدمان کاشت گونه‌ها به منظور مهار حداکثری ریزگرد

کاشت گونه­‌های گیاهی باید به گونه‌ه­ای باشد که باد را به‌طور مؤثر مهار کند. در این راستا چیدمان ترکیبی گونه­‌ها مناسب­‌ترین حالت برای کنترل باد و بادشکنی است (شکل 5). در این روش مجموعه‌ه­ای از درختان با ارتفاع متفاوت به همراه درختچه­‌ها و بوته­‌ها به‌صورت ترکیبی کشت می­‌شوند. بدین ترتیب که در ردیف اول و در مسیر وزش باد درختچه­‌های بسیار مقاوم در برابر باد، سپس درختان خیلی بزرگ و در ردیف­‌های بعدی ارتفاع درختان به ترتیب کاهش می­‌یابد در ردیف آخر نیز گیاهان بوته‌ه­ای کشت می­‌شود. در طرح‌های فعلی مقابله با ریزگرد دو گونه شورگز و کهور کشت می­‌شود؛ ترکیب این دو درخت برای بادشکنی حداکثری کافی نبوده و باید از تعداد گونه بیشتری برای ایجاد تلاطم بیشتر در باد استفاده شود. دو گونه موفقیت زیادی در کاهش سرعت باد نخواهد داشت. به منظور کنترل حداکثری باد باید چند گونه بوته‌ه­ای، چند گونه درختچه‌ای و چند گونه درختی به صورت ترکیبی در کنار هم مورد کشت قرار گیرند.

شکل5- چیدمان ترکیبی به منظور حداکثر بادشکنی

 
ج) داشتن برنامه بهره‌­برداری اقتصادی از کاشت گونه­‌های مثمر مقاوم

در طرح‌های نهال‌کاری خوزستان برنامه‌­­ای برای بهره‌­برداری از گونه­‌های کشت‌ شده مشاهده نمی­‌شود . در صورتی که گونه‌­های بومی مثمر مقاوم به شوری و خشکی با کاربرد غذایی، دارویی یا خوراک دام مورد کشت قرار گیرد می­‌توان بهره‌­برداری اقتصادی از این طرح­‌ها داشت . همچنین، میزان بهره‌­وری اقتصادی این طرح‌­ها باید ارزیابی شود تا میزان جذابیت این طرح‌­ها برای مشارکت مردم و بخش‌های خصوصی مشخص شود.

4- مسائل اجتماعی طرح­‌های مقابله با ریزگرد

پایداری طرح­‌های مقابله با ریزگرد نیازمند مشارکت مردم و همیاری نهادهای مردمی است. در صورتی که منافع مردم درگیر طرح‌­های مقابله با ریزگرد شود، از طرفی فرایند احیاء کانون­‌های ریزگرد با سرعت بیشتری پیش می­‌رود و از طرفی دیگر با بهره‌­برداری از این طرح‌­ها با کاشت گونه‌های مثمر مقاوم، اشتغال­زایی برای مردم مناطق کانون‌های ریزگرد ایجاد خواهد شد و تحت این شرایط مردم منطقه  طرح‌­ها را از آن خود دانسته و در حفاظت و حراست از پهنه‌های نهال‌کاری شده تلاش خواهند کرد. همچنین، زمانی که مشارکت مردمی شکل گیرد مشکل معارضین زمین که یکی از چالش­‌های منابع طبیعی خوزستان برای احیاء کانون­‌های ریزگرد است، نیز حل خواهد شد.